Η αισθητική είναι η ηθική του μέλλοντος – Βασίλης Ραφαηλίδης.
Αισθητική είναι η αντίληψη περί ωραίου. Η αναγνώριση της ομορφιάς. Για τον άνθρωπο αυτό είναι σπουδαίο πράγμα. Έχει να κάνει με την πνευματική ολοκλήρωσή του, την ευτυχία του. Το ωραίο το απολαμβάνουμε με όλες τις αισθήσεις μας κι ακόμη καλύτερα με όλη μας την ύπαρξη: μπροστά σε ένα σπουδαίο έργο τέχνης θα νιώσουμε να συγκινείται σώμα, πνεύμα και ψυχή στην ενότητά τους. Είμαστε άνθρωποι, αν δεν ψάχνουμε για ομορφιά στη ζωή μας καλύτερα να το κλείσουμε το μαγαζί – ας γυρίσουμε πίσω στις σπηλιές και στις ζούγκλες!
Σπηλιές; Μα έχουμε σπουδαία έργα τέχνης στις σπηλιές που έγιναν πριν 20.000 χιλιάδες χρόνια!
Σπηλιές στην Αλταμίρα: περιέχουν ζωγραφιές ηλικίας ακόμα και 36.000 ετών!
Καλλιεργείται η αισθητική ή είναι θέμα γούστου; Έχω δει εμπειρικά στα μαθήματα φωτογραφίας και κινηματογράφου που κάνω (μαθητές από 14 ως 70 χρονών) ότι το “γούστο” μας αλλάζει δραματικά όσο αφορά μια τέχνη που αγαπάμε και την εξερευνούμε! Κάτι βέβαια που υποστηρίζουν όλοι όσοι ασχολούνται με την παιδεία, θεωρητικά ή πρακτικά.
Ξεκινάμε για παράδειγμα τη φωτογραφία βλέποντας από την αρχή κάποιους κλασικούς φωτογράφους κι έργα τους που θεωρούνται αξεπέραστα. Πολλά από αυτά δεν γίνονται κατανοητά. “Μα γιατί θεωρείται καλή αυτή η φωτογραφία;” με ρωτούν με πραγματική απορία… Κι εκεί απαντάω: “Καλώς ήρθατε στη φωτογραφία!”. Τους επόμενους μήνες (εγώ για κάποιους φωτογράφους χρειάστηκα χρόνια) αρχίζουν και καταλαβαίνουν κι αυτό φαίνεται φυσικά και στις φωτογραφίες που φέρνουν.
Πάντα υπάρχει το προσωπικό γούστο. Αυτό έλειπε να μας άρεσαν όλους τα ίδια πράγματα! Αν όμως κάποιος ισχυρίζεται ότι δεν του αρέσει η D. Lange, ο Bresson, o Picasso, ο Μπετόβεν, ο Ροντέν, o Ελύτης, oποιοσδήποτε “κλασικός καλλιτέχνης ή μεγάλος ποιητής” (που άφησε το στίγμα του στην τέχνη και στον πολιτισμό μας γενικότερα) τότε μπαίνει το εξής θέμα: έχουμε τη σχετική παιδεία; Έχουμε καταλάβει τι βλέπουμε ή ακούμε;
Όταν η απάντηση είναι “ναι”, τότε φυσικά μπορούμε να μιλήσουμε για τις προσωπικές μας προτιμήσεις ανάμεσά τους. Ακόμη όμως και τότε, καταλαβαίνουμε άνετα τη δύναμη της τέχνης των δημιουργοών που δεν ταιριάζουν τόσο με την αισθητική μας ή τη φιλοσοφία μας. Διαφορετικά απλά αποδεικνύουμε την αμορφωσιά και την άγνοιά μας!
Αν πω για παράδειγμα: “δεν μου αρέσει ο Μπετόβεν, σιγά τη μουσική του, είναι για το μουσείο…” τότε δεν ξέρω για ποιο πράγμα μιλάω. Θυμάμαι πώς ένοιωσα όταν, 16 χρονών, ένας γείτονας μου εξήγησε τη δομή ενός συμφωνικού έργου του μεγαλύτερου (για μένα) συνθέτη που πέρασε ποτέ. Όταν πρόσεξα μετά τι άκουγα, έπαθα πολιτισμικό σοκ! Τι ομορφιά υπήρχε δίπλα μου κι απλά δεν την είχα αντιληφθεί! Πέταξα όλες τις κασέτες μου, κι άκουγα μέχρι τα 18 μόνο κλασική μουσική. Υπερβολές… Τώρα ακούω τα πάντα! Απλά, θέλω να πω, με έμφαση, ότι η σοβαρή τέχνη (που κρύβει και τον περισσότερο πλούτο για μας) θέλει λίγο εργασία, υπομονή, επιμονή, παιδεία.
Όλα τα σπουδαία πράγματα στη ζωή πρέπει να τα κατακτήσουμε. Αυτό είναι από μόνο του όμορφο και δημιουργικό. Αυτό επίσης είναι από μόνο του υπεραρκετό για να ασχοληθούμε με μια τέχνη – γιατί ενώ όλοι μας δεν μπορούμε να γίνουμε μεγάλοι καλλιτέχνες, μπορούμε να μάθουμε να απολαμβάνουμε την τέχνη που ψυχαγωγεί, παρηγορεί, δίνει απλόχερα ομορφιά, απαντήσεις και ερωτήματα, την τέχνη που μας κάνει κοινωνούς του καλύτερου που έχει (μαζί με την επιστήμη) να μας δώσει ο πολιτισμός μας, η ίδια η ζωή. (Να βάλουμε και λίγο ηθική στη συνταγή – την ηθική που πηγάζει από την αλληλοσεβασμό και την αλληλεγγύη;).
Αυτό δε σημαίνει ότι θα σνομπάρουμε κάποιο είδος τέχνης (αυτή που συχνά λέμε “εμπορική” και είναι εύκολα προσεγγίσιμη από τον καθένα). Όλα χρειάζονται στη ζωή κι από όλα μπορούμε να κερδίσουμε ως άνθρωποι κι ως καλλιτέχνες (βλ. π.χ. δημιουργούς όπως τον Andy Warhall και τον Tarantino). Να έχουμε όμως και λίγες απαιτήσεις από τον εαυτό μας για μια διαρκή πρόοδο σε όλα μας τα επίπεδα.
Όταν δεν έχεις τη δική σου αισθητική, τότε αναγκαστικά “δανείζεσαι” των άλλων (ακολουθείς σαν πρόβατο θεωρίες, ιδεολογίες, αισθητικές κ.λπ). Όπως λέει και ο Ουμπέρτο Έκο: “Το κύρος ενός έργου τέχνης επηρεάζει την κρίση όλου του κόσμου και το κάνει να το βλέπει ωραίο όχι γιατί φαίνεται ωραίο, αλλά γιατί είναι οικουμενικά δηλωμένο ωραίο.”
Αν για παράδειγμα οι μόνες φωτογραφίες που έχουμε δει είναι από τις διαφημίσεις στους δρόμους, οι αναμνηστικές των φίλων μας, οι φωτογραφίες καρτ-ποστάλ και ό,τι υπάρχει στο διαδίκτυο (που το 95% δεν είναι κάτι αξιόλογο), τότε πώς θα καταλάβουμε ή θα νιώσουμε μια σπουδαία φωτογραφία;
Τα περισσότερα έργα τέχνης θέλουν μια σχετική καλλιέργεια για να μας συγκινήσουν. Διαφορετικά βλέπουμε ένα πίνακα ζωγραφικής και λέμε ότι τα λουλούδια είναι πιο ωραία στη φύση από ότι τα έκανε ο ζωγράφος… Εκτός θέματος δηλαδή! Και στη συνέχεια, όταν κάποτε βρίσκουμε χρήματα, κτίζουμε τα χειρότερα σπίτια (αχ, αυτοί οι κίονες!), ακούμε φρικτή μουσική δυνατά στο ακριβό μας αυτοκίνητο και επιδεικνύουμε γενικότερα μια κιτς αισθητική που φυσικά την προσέχουν οι άλλοι γύρω μας και μας κοιτάζουν με οίκτο – ενώ εμείς νιώθουμε σπουδαίοι!
Όταν όμως έχεις γνώση κάποιων βασικών αριστουργημάτων της τέχνης (όχι μόνο του Δυτικού Πολιτισμού…) μπορείς μετά να αναπτύξεις τη δική σου αισθητική και να κάνεις τις επιλογές σου συνειδητά κι ασυνείδητα (την ίδια στιγμή). Κανείς δεν σου επιβάλλει το γούστο, απλά, για να μιλάς για γούστο, πρέπει να έχεις και κάποιες αναφορές, διαφορετικά μίλα για άλλα πράγματα.
Η φωτογραφία, εξάλλου, έχει πρακτικές που δεν βασίζονται σε καμιά απόλυτη αισθητική, αλλά είναι αποτέλεσμα άλλων επιλογών, όπως η συνήθεια ή οι δυνατότητες του υπάρχοντος εξοπλισμού. Για παράδειγμα, δεν είναι καθόλου όμορφο ή πρακτικό το φορμά 3:2 του φιλμ (και σαν συνέπεια των αισθητήρων των SLR πλήρους κάδρου) και είναι αποτέλεσμα παλιότερων επιλογών τεχνικής φύσης. Προσωπικά χρησιμοποιώ το 16:9 (ακόμη και το 4:3 των άλλων ψηφιακών μηχανών είναι καλύτερο αισθητικά).
Να προσθέσω εδώ ότι ένα μεγάλο κομμάτι της σύγχρονης τέχνης δεν απευθύνεται στην αισθητική μας, αλλά στο μυαλό μας (βλ. εννοιολογική τέχνη). Αυτό όμως δεν αναιρεί τα προηγούμενα που είπαμε!
Επίσης, υπάρχουν καλλιτέχνες που συνειδητά δημιουργούν kitsch (κακόγουστες) εικόνες για να πειραματιστούν, να κρίνουν, να ειρωνευτούν ή απλά να επιδοκιμάσουν και να δημιουργήσουν μεγαλύτερη ανοχή κι έτσι να στερήσουν από την αστική τάξη ένα από τα όπλα ελιτισμού και διάκρισης που έχει… Και αν το έργο είναι έξυπνο, τότε αυτό από μόνο του δεν το κάνει όμορφο; Δεν ξέρω, μπορεί!
Καλό είναι κάθε έργο να το κρίνουμε απροκατάληπτα, γιατί παντού μπορεί να βρεις κανείς ενδιαφέρουσες ιδέες και αισθητικές προτάσεις, αλλά (όπως γράφω και παραπάνω) προϋπόθεση είναι να έχεις αναπτύξει μια αισθητική (και μια ηθική) για να μπορείς να παίξει μαζί της. Πρώτα μαθαίνεις να παίζεις κανονικά και σωστά ηλεκτρική κιθάρα, πατώντας πάνω στη ροκ κλασική ιστορία, κι ύστερα την ξεκουρδίζεις, κτυπιέσαι μαζί της και τη σπας πάνω στη συναυλία σου – η παραμόρφωση προϋποθέτει τη μόρφωση!
Να κλείσουμε το κείμενο με λόγια του μεγάλου Βασίλη Ραφαηλίδη: “Επειδή η αισθητική είναι η ηθική του μέλλοντος, επειδή η αισθητική δεν είναι η ηθική του παρόντος, επειδή η ηθική του ελληνικού παρόντος είναι η απάτη, επειδή η αισθητική δεν έχει παρόν εδώ στην Ελλάδα, επειδή στην Ελλάδα παρόν είναι το παρελθόν, επειδή τούτο το παρελθόν δεν έχει μέλλον, επειδή το μέλλον γενικώς είναι αόριστον παντού στον κόσμο πλην της Ελλάδος όπου είναι οριστικόν καθότι θανατερόν, επειδή η τέχνη είναι μια παρηγοριά κι ένα καταφύγιο απ’ τη μιζέρια και την αθλιότητα, επειδή η μιζέρια και η αθλιότητα περίσσεψαν τα τελευταία χρόνια στην Ελλάδα, επειδή η πολιτική στερείται αισθητικής διότι στερείται ηθικής, επειδή πολλοί καλλιτέχνες στερούμενοι ουσιαστικής αισθητικής παιδείας επιχειρούν να ασχοληθούν με την πολιτική για να χάσουν και τη λιγοστή αισθητική παιδεία που είχαν, επειδή θέλουμε να τους προφυλάξουμε απ’ αυτή τη συμφορά, για όλα αυτά τα επειδή και για πολλά άλλα η ενασχόληση με την τέχνη στην Ελλάδα καθίσταται πρόβλημα επείγον.”
Αποσπάσματα σχετικά με το θέμα
Πέρα όμως από το ωραίο, να μην ξεχνάμε ότι η τέχνη μπορεί να προκαλέσει συγκίνηση και με το άσχημο που δημιουργεί φόβο! Γράφει ο Edmond Burke (Monroe C. Beardsley, Ιστορία των Αισθητικών Θεωριών, σ. 185): Ότι είναι κατάλληλο, με οποιανδήποτε τρόπο, να προκαλέσει τις ιδέες του πόνου και του κινδύνου, δηλαδή ότι είναι με οποιονδήποτε τρόπο τρομερό, ή σχετίζεται με τρομερά αντικείμενα, ή λειτουργεί με τρόπο ανάλογο με τον τρόμο, είναι πηγή του υπέροχου – δηλαδή προκαλεί τη σφοδρότερη συγκίνηση που είναι σε θέση να νιώσει ο νους.
Μια ενδιαφέρουσα εκδοχή της αισθητικής κατάστασης, αντικειμενική και υποκειμενική συγχρόνως (ή γνωστική και συγκινησιακή) από τον Σοπενχάουερ: “όταν λέμε ότι ένα πράγμα είναι ωραίο, δηλώνουμε με αυτό τον τρόπο ότι είναι αντικείμενο της αισθητικής μας θέασης, κι αυτό έχει διπλό νόημα. Αφενός, σημαίνει ότι η θέα τού πράγματος μάς κάνει αντικειμενικούς, δηλώνει ότι όταν το ατενίζουμε δεν έχουμε πια συνείδηση των εαυτών μας ως ατόμων, αλλά ως καθαρών άθελων υποκειμένων της γνώσης, αφετέρου, σημαίνει ότι αναγνωρίζουμε στο αντικείμενο όχι το επί μέρους πράγμα, αλλά μια Ιδέα.” – Monroe C. Beardsley, Ιστορία των Αισθητικών Θεωριώv (σ. 257).
Πηγές
- E.H. Gobrich, Το Χρονικό της Τέχνης
- Βασίλη Ραφαηλίδης, Στοιχειώδης Αισθητική
- Cynthia Freeland, Μα αυτό είναι τέχνη; (για μια κατανόηση τι θεωρείται σήμερα τέχνη)
- Monroe C. Beardsley, Ιστορία των Αισθητικών Θεωριώv
- Θεοδόσης Πελεγρίνης, Εισαγωγή στην Φιλοσοφία
- Herbert Read, Πέντε δοκίμια για την τέχνη
- Φωτογραφικό Είδωλο, τεύχος 21, “Αισθητική και Φωτογραφία”, 2005
- Στην κορυφή της σελίδας: Δείπνο στους Εμμαούς – Καραβάτζιο, 1601
