Tο κίνημα του Dada (Νταντά) χρησιμοποίησε τη φωτογραφία και την επηρέασε. Το πιο σημαντικό είναι πως, αν και βραχύβιο ρεύμα (που οδήγησε στο σουρεαλισμό), επέδρασε σε πολλές μορφές τέχνης και αισθητικά κινήματα του 20ου αιώνα. Τώρα στον 21ο αιώνα συναντάμε ακόμη επιρροές του…
Aς δούμε, καταρχάς, λίγα ιστορικά στοιχεία για να καταλάβουμε τη λογική του: ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος ήταν ένα σοκ για τον πολιτισμένο κόσμο. Ο πόλεμος των χαρακωμάτων είχε χημικά όπλα αλλά και βιολογικά καθώς και όλη τη φρίκη που μπορούσε να έχει ένας πόλεμος. Τότε πολλοί καλλιτέχνες ένιωσαν ότι όλος ο πολιτισμός μας, άρα και η τέχνη, είναι άχρηστος αφού δεν μπορεί να εμποδίσει μια τέτοια ασύλληπτη καταστροφή. Η αστική τάξη με όλες τις αξίες της έγινε μισητός στόχος.
Αρχικά από ένα νυχτερινό μαγαζί (το Cabaret Boltair στη Ζυρίχη), δημιουργοί από διάφορες χώρες ξεκίνησαν να αποδομούν τα πάντα που θεωρούνταν τέχνη. Αντί για ποίηση, κραυγές και θόρυβος, ζωγραφική με καρικατούρες, φώτο-κολάζ, ανατρεπτικές παραστάσεις (αυτό που ονομάζουμε σήμερα performance), συμβολική καταστροφή γνωστών έργων τέχνης (βλ. Μόνα Λίζα), κινηματογραφικοί πειραματισμοί κ.λπ.
Έπειτα από τη Ζυρίχη διαδόθηκε σε σύντομο χρονικό διάστημα και στις μητροπόλεις της τέχνης: Παρίσι, Βερολίνο, Νέα Υόρκη. Στην τελευταία ξεκίνησε τη δράση του ο πρωτοπόρος Μαρσέλ Ντισάν, που με φαντασία και προκλητικότητα επιτέθηκε σε κάθε καλλιτεχνική βεβαιότητα. Επίσης στο Βερολίνο το Νταντά υιοθετήθηκε από τους Κομουνιστές που το είδαν σαν ένα άλλο όπλο απέναντι στους δεξιούς, αλλά και στον εξπρεσιονισμό που δεν είχε άμεσα πολιτική στάση. Γι’ αυτό εδώ άνθισε περισσότερο το πολιτικού χαρακτήρα φωτομοντάζ. Στο Παρίσι μετεξελίχθηκε μετά από λίγα χρόνια σε σουρεαλισμό κι από αντι-τέχνη έγινε ένα νέο κίνημα τέχνης.
Χωρίς αισθητική ομοιογένεια, αυτό που ένωνε τη δουλειά των υποστηρικτών του Νταντά ήταν η αντίδραση, η κραυγή, η ριζοσπαστική αμφισβήτηση, η αντι-εμπορική αντι-τέχνη τους, η συνολική τους εχθρότητα απέναντι στις αξίες ενός αποτυχημένου πολιτισμού.
Επίσης όσον αφορά στην εικαστική του παραγωγή διακρίνονται επιρροές από τον Κυβισμό, τον Εξπρεσιονισμό και το Φουτουρισμό. Το φωτομοντάζ για παράδειγμα των ντανταϊστών έχει ρίζες στο κολάζ των κυβιστών.
Σε αυτό το κίνημα, λοιπόν, ξεκινάνε κάποια από τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα της σύγχρονης τέχνης (τουλάχιστον κάποιων εκφάνσεών της, αφού σήμερα η τέχνη έχει πολλές μορφές):
- Η απο-υλοποίηση του έργου: ένα έργο μπορεί απλά να είναι μια performance, ένα αυτοσχέδιο ποίημα, μια προσωρινή εγκατάσταση σε εξωτερικό χώρο.
- Τα πάντα είναι τέχνη! Η φασαρία και οι άναρθρες κραυγές, μια τσαλακωμένη αφίσα από το δρόμο, μια σέλα ποδηλάτου πάνω σε ένα σκαμνί, ένα ουρητήριο, ότι θέλετε μπορεί να είναι πια τέχνη… Η τέχνη από δω και πέρα εξαρτάται από τον καλλιτέχνη, την πρόθεσή του και το πλαίσιο που τοποθετεί το έργο του. Αν πάρεις ένα αντικείμενο καθημερινής χρήσης και το βάλεις σε μια γκαλερί, αντιμετωπίζεται πια ως έργο τέχνης.
- Η τέχνη του σοκ. Αν ο μοντερνισμός φέρνει στην τέχνη το αίτημα του νέου, της σύγχρονης έκφρασης, το Νταντά φέρνει το αίτημα του σοκ – πρέπει να ταρακουνήσουμε τα μυαλά των ανθρώπων για να δουν τα χάλια της κοινωνίας μας. Πολλοί ντανταϊστές ήταν απίστευτα προκλητικοί για τα μέτρα της εποχής.
Για παράδειγμα στη “Γιορτή του Νταντά”, το 1920 στην Κολωνία, το κοινό για να μπει στην έκθεση έπρεπε να περάσει μέσα από το ουρητήριο μιας μπυραρίας. Μέσα εκεί μια γυναίκα που φορούσε ράσα διάβαζε πρόστυχα ποιήματα. Ο Μαξ Ερνστ δίπλα στο γλυπτό που εξέθετε είχε ένα τσεκούρι για όποιον ήθελε να καταστρέψει το έργο του. Από το ταβάνι κρεμόταν μια στολή Πρώσου αξιωματικού, παραγεμισμένη και με γύψινο κεφάλι γουρουνιού στην κορυφή της.
Δεν χρειάζεται ένα έργο να είναι όμορφο! Για πρώτη φορά στην ιστορία της τέχνης έχουμε αμφισβήτηση της αισθητικής. Τέχνη πια δεν σημαίνει μόνο ωραία πράγματα – μπορούμε να θεωρήσουμε ως καλλιτεχνικό έργο κι ένα που μας κάνει απλά να σκεφτούμε, μας κινητοποιεί διανοητικά. Ο Μαρσέλ Ντισάν προκάλεσε κάθε ορισμό της τέχνης όταν πήρε έτοιμα αντικείμενα (ready made ονομάστηκαν) και τα παρουσίασε ως έργα τέχνης. Χωρίς κάποια λογική από πίσω, χωρίς κάποια ευαισθησία ή αισθητική. Όλα μπορούν να είναι τέχνη κι όλοι καλλιτέχνες!
Το Νταντά χρησιμοποίησε ακόμη την αυτόματη γραφή και την τύχη ως δημιουργό τέχνης. Αυτόματη γραφή σημαίνει ότι γράφεις αυθόρμητα, χωρίς τον παραμικρό έλεγχο της σκέψης, σαν παραλήρημα, ό,τι σου έρχεται στο μυαλό. Ακόμη χρησιμοποίησε αρκετά τη φωτογραφία και τον κινηματογράφο και πειραματίστηκε μαζί τους. Ειδικότερα στη φωτογραφία βρίσκουμε ευφάνταστα φώτο – μοντάζ που αναδεικνύουν σαφέστατα τη σκέψη των δημιουργών τους.
Αν και το Νταντά άφησε ενδιαφέροντα έργα (κυρίως στη ζωγραφική, γλυπτική, γραφιστική και φωτογραφία), ενώ διάφορες εγκαταστάσεις του σε εκθέσεις θυμίζουν σύγχρονα έργα (εννοιολογικής τέχνης), δε θα μπορούσε να πάει μακριά ένα κίνημα τόσο αντιδραστικό, τόσο “αντι-τέχνη”. Έτσι σύντομα έσβησε με αποτέλεσμα μερικοί από τους κυριότερους δημιουργούς του να στραφούν προς τον σουρεαλισμό.
Τα «σπέρματά» του, ωστόσο, υπάρχουν σε πολλά κινήματα και πρακτικές του 20ου και 21ου αιώνα: σουρεαλισμός, Pop Art (neo dada την ονόμασαν κάποιοι), Αφηρημένος Εξπρεσιονισμός (βλ. τον αυτοματισμό που πρωτοδοκίμασε ο ντανταϊσμός), Εννοιολογική Τέχνη, Performance, φωτογραφικό κολάζ, οικειοποίηση έργων άλλων καλλιτεχνών, πειραματικός κινηματογράφος (1950-60), τέχνη του σοκ και γενικότερα σε ένα μεγάλο μέρος του μεταμοντερνισμού.
Πηγές
1. Χανς Ρίχτερ, Νταντά
2. David Hopkins, Νταντά και Υπερρεαλισμός
3. Νίκος Στάγκος (επιμ.), Έννοιες της Μοντέρνας Τέχνης
4. Edward Lucie-Smith, Movements in art since 1945
Αναγνώσματα
- Κατεβάστε σε pdf τα 7 τεύχη του περιοδικού Dada (1917 – 1921)
- Διαβάστε το βιβλίο Από το DADA στο ελληνικό MΕΤΑ ΝΤΑΝΤΑ και από εκεί στο χάος (από το Φωτογραφικό Κέντρο Θεσσαλονίκης)
Δείτε
Φωτό-μοντάζ από τον πρωτοπόρο John Heartfield με ένα κλικ εδώ!
- Στην κορυφή της σελίδας: Marcel Duchamp, Fountain – 1917 (φωτό του Alfred Stieglitz) / πηγή: Wikipedia
