Υπάρχει αποφασιστική στιγμή στη φωτογραφία; Μήπως είναι «φιλολογία της παλιάς δραχμής»; Πιστεύω ότι για κάθε απόφαση, κάθε δράση, ακόμη και για την αναβολή, υπάρχει ένα καταληκτικό σημείο δίχως επιστροφή.
Είναι αποφασιστική η στιγμή που παίρνουμε φωτογραφία, ή όταν ακυρώνουμε τη λήψη της είναι η «παγίδα» που στήσαμε στο θέμα.
Και η μη λήψη όμως διαθέτει την αποφασιστική της στιγμή.
Το κλικ περιέχει το θέμα που χάσαμε από τα μάτια μας (από το σκόπευτρο της dSLR/SLR) για το ελάχιστο κλάσμα χρόνου.
Έχει νόημα να συνεχίσουμε να στοχεύουμε προς τις συντεταγμένες του χώρου; Eκεί όπου πριν ένα ελάχιστο κλάσμα του χρόνου συνέβη το ανεπανάληπτο;
Αν ξαναπάμε στο ίδιο σημείο, μετά, μπορεί να συμβεί η ίδια συγκυρία;
Και αν ναι, η αποφασιστική στιγμή ποια θα είναι; Η πριν, ή η μετά; Μπορεί να υπάρχουν συνεχόμενες αποφασιστικές στιγμές; Το αποτέλεσμα θα το δείξει.
Μπορώ να αραδιάσω πολλά ακόμη ερωτήματα. Ωστόσο παραμένει, και θα παραμένει για καιρό ως μάθημα, η μοναδικότητα του παραδείγματος – σημείου αναφοράς της κλασικής πλέον φωτογραφίας του Henri Cartier–Bresson: αναφέρομαι στην ασπρόμαυρη φωτογραφία του 1932 με τον ιπτάμενο και προς άμεση προσγείωση άνθρωπο πάνω από τα νερά, για να μη βραχεί!
Τραβάνε τη προσοχή μας διάφορα στοιχεία. Κάποια είναι πεσμένα, βγαίνουν από την ακίνητη επιφάνεια του νερού σαν είδωλα του καθρέφτη!
Μήπως κάτι κρύβεται κάτω από την επιφάνεια που βλέπει ο θεατής;
Η φαντασία επιτρέπει πολλαπλές προσεγγίσεις σε αυτή τη φωτογραφία δρόμου που δείχνει δράση με φόντο την ομιχλώδη ατμόσφαιρα στο βάθος.
Ο φωτογράφος μάς έχει αφήσει ένα μικρό βιβλιαράκι με τίτλο: «Η αποφασιστική στιγμή». Καταγράφει τις γενικότερες σκέψεις και τους προβληματισμούς του για τη φωτογραφία. Ωστόσο, την αποφασιστική στιγμή, την προσπερνά διακριτικά! Γιατί; Για να μη κολλήσουμε στο κανόνα, λέω εγώ. Απέκτησα πρόσφατα αυτό το βιβλιαράκι, αλλά δεν βρήκα κάτι ξεκάθαρο και αποκλειστικό για την αποφασιστική στιγμή.
Δεν είμαι κυνηγός της αποφασιστικής στιγμής. Μου αρέσει η μελέτη, το ψάξιμο, η διαδικασία, η ανάλυση, μετά η σύνθεση, και στο τέλος η δράση. Όχι Μότσαρτ αλλά Μπετόβεν.
Θαυμάζω το φώτο-ρεπορτάζ, αισθάνομαι δέος για το είδος φωτογραφίας, μα δεν μου περισσεύει αδρεναλίνη.
Θα προσπαθήσω λοιπόν να καταθέσω τις δικές μου σκέψεις από την «ανάγνωση» της συγκεκριμένης φωτογραφίας. Θα το κάνω έτσι απλά, για να δώσω μιαν ιδέα τι θαυμάσιο πράγμα μπορεί να είναι η φωτογραφία.
Η ανάλυση της φωτογραφίας του Bresson
Βλέποντας τη φωτογραφία, θεωρώ ότι η αποφασιστική στιγμή δεν είναι αυτή που δείχνει. Είναι η αμέσως επόμενη, που εννοείται, που λογικά ο άνθρωπός μας θα πατήσει στο νερό, με ό,τι θεαματικό ακολουθήσει.
Henri Cartier-Bresson / Magnum Photos: Behind the Gare Saint-Lazare (1932) – πηγή: Wikipedia.
Το υπόδημα του «ήρωα» απέχει ελάχιστα από την επιφάνεια του νερού.
Είναι προφανώς οριστικό, αναπόφευκτο, είναι το πεπρωμένο να πλατσουρίσει (σαν παιδί) στο νερό.
Θα ακολουθήσει ίσως κάτι ποιο δραματικό, επεισοδιακό, θεαματικό. Μας εισάγει η στιγμή στο επόμενο κλικ… που όμως δεν έγινε, γιατί τεχνικά δεν μπορούσε.
Οραματίζομαι όμως την επόμενη λήψη με τα νερά να πετάγονται.
Σήμερα, (με 4 – 10+ συνεχόμενα καρέ / δευτερόλεπτο), θα ήταν εύκολο να ληφθούν περισσότερες φωτογραφίες. Όμως μετά από τόσες λήψεις, ίσως και πάλι καταλήγαμε στην αρχική. Η επιλογή θα ήταν πιο δύσκολη ανάμεσα σε περισσότερες λήψεις.
Με τη μηχανή του, μπορούσε τότε να πάρει ακόμη μια φωτογραφία παρόμοια;
ΟΧΙ, με τίποτα. Ο ρυθμός «συνεχόμενων» λήψεων με αυτό το μοντέλο είναι μετά βίας μια λήψη κάθε 2-3 δευτερόλεπτα. Το όπλισμα του ριντό και η προώθηση φιλμ γινόταν με το χέρι, η μηχανή δεν είχε μοχλό οπλίσματος, το πουλάκι πέταξε!
Πρέπει να αναγνώσουμε τα δεδομένα: τη θεματική επισήμανση του φωτογράφου, την επιλογή του, τα διαθέσιμα μέσα, το αποτέλεσμα. Βλέπουμε μια πολύ καλή αποφασιστική φωτογραφική στιγμή διαχρονικά.
Ο φωτογράφος μας, γνωρίζει πλήρως τις δυνατότητες του μέσου, βάζει τις βάσεις της φωτογραφίας δρόμου ακλουθώντας τη τακτική της αράχνης.
Η φωτογραφία αυτή, δείχνει ακόμη μιαν ανθρώπινη απόπειρα χαμηλής πτήσης με άδοξο τέλος, προφανώς. Είναι και η στιγμή που καταγράφεται διάθεση «ηρωικής» εξόδου του ανθρώπου από τη παγίδα του φωτογραφικού κάδρου.
Η θέση του «θέματος» μέσα στο πλαίσιο, δεν είναι ίσως η ιδανική συνθετικά, είναι όμως δραματικά ισχυρή, επιτείνει το δράμα. Ταυτόχρονα, δείχνει πως δεν υπάρχει έξοδος από το παρόν και σωτηρία.
Ο χρόνος του κλείστρου δεν σταματάει πλήρως την κίνηση, την επισημαίνει με το ελαφρύ φλουτάρισμα.
Σε αντίθεση με το φόντο (που είναι στατικό, καθαρό και παγιωμένο), η ανθρώπινη φιγούρα έχει κίνηση, μετάβαση προς ένα «τέλος», μια ασταθή προσγείωση στο νερό, με ενδεχόμενη συνέχεια που μόνο τέλος δεν θα είναι.
Οι τεχνικοί κανόνες: νετ και φλου, αντιστρέφονται εδώ καθώς το σημαντικό είναι λίγο θολό, αλλά το φόντο είναι ξεκάθαρο, ικανό να βαστάξει-υποστηρίξει τη δράση. Κάτι σαν το χορό «τσάμικο».
Το κάδρο δεν είναι άψογο (σύμφωνα με τους γνωστούς, καθολικούς κανόνες, και τη χρυσή τομή). Οι περισσότεροι θα τραβούσαμε με τη μηχανή κρατημένη οριζόντια. Λογικά, το κάδρο θα ήταν οριζόντιο κι όχι κάθετο. Αλλά είπαμε: την τέχνη δεν τη προσεγγίζεις με τη λογική!
Η αποφασιστική στιγμή θα μας μετέφερε διαφορετική αισθητική προσέγγιση αν το κάδρο ήταν οριζόντιο, αν ο άνθρωπος είχε συλληφθεί στο ξεκίνημα της «πτήσης» του, αρκετά πιο ψηλά πάνω από τα νερά, αν ήταν στη μέση, ή στη χρυσή τομή του κάδρου, ή αν ήταν ξεκάθαρη η φιγούρα και νεταρισμένη η φόρμα, με θολό το φόντο.
Το ύψος πάνω από τα νερά, δείχνει μια μέτρια φυσική κατάσταση, ο άνθρωπός μας δεν είναι αθλητής σίγουρα.
Όλα όσα καταγράφω όμως είναι σκέψεις δικές μου, και δεν αποκλείουν τις δικές σας σκέψεις και οράματα από τη παρατήρηση αυτής της φωτογραφίας.
Δια ταύτα λοιπόν!
Η αποφασιστική στιγμή δεν είναι κανόνας. Γνωρίζει, αλλά δεν αποδέχεται κανόνες ο φωτογράφος. Η στιγμή που παγώνει την πραγματικότητα, τραβάει το μάτι του θεατή.
Όποιο θέμα αλλάζει θέση στο χώρο, έχει δηλαδή κάποια κίνηση μέσα στο κάδρο μας, προδιαθέτει για μια αποφασιστική φωτογραφική στιγμή. Ωστόσο δεν υπάρχει συμβόλαιο πως όλα θα είναι ιδανικά!
Την αποφασιστική στιγμή της φωτογράφησης, υποχρεώνεται ο φωτογράφος να εκθέσει, και να εκτεθεί κι ο ίδιος για το αποτέλεσμα, να πάρει θέση πρέπει και να δείξει τη δική του άποψη. Δεν είναι αστείο αυτό στις ημέρες μας, ενέχει και κινδύνους…
Η αποφασιστική φωτογραφική στιγμή, μπορεί να είναι είσοδος ή έξοδος, κάτι δραματικό, ανεπανάληπτο, μια γροθιά στο στομάχι, ή ένα τρυφερό χάδι στη νόηση, μια μισοτελειωμένη πρόταση, ή μια εισαγωγή, για το τέλος που έρχεται.
Για κάθε φωτογραφία, η αποφασιστική στιγμή που θα συμβεί το καταληκτικό και ανεπανάληπτο, μπορεί να σημάνει και την ιστορική της ένταξη στις μοναδικές φωτογραφίες – αριστουργήματα.
Περιμένοντας την αποφασιστική στιγμή, που ίσως και να μην έρθει άμεσα, ή ποτέ, ο φωτογράφος δεν μπορεί να χαλαρώσει, ούτε να ξεκουραστεί. Ικανοποίηση και προσωρινή ανάπαυση δίνει η φωτογραφική επιτυχία, ίσως και η ανάμνησή της.
Η αποφασιστική φωτογραφική στιγμή χρειάζεται και λίγη τύχη πριν αλλάξει πορεία το «θέμα» μέσα στο πλαίσιο (παγίδα που στήσαμε) και ενσωματωθεί πλήρως στο χάος του χωροχρόνου.
Είναι αποφασιστική η στιγμή της φωτογραφίας, όταν κάτι απλό, μικρό, κοινότυπο, καθημερινό, αδιάφορο, θα αιχμαλωτισθεί και θα περάσει σε μιαν άλλη διάσταση, όπου ο χρόνος σταματάει να τρέχει.
«Άπαξ και δια παντός» είναι η φωτογραφία!
Σήμερα με τις υπέρ-αυτόματες φωτογραφικές μηχανές, οι αποφασιστικές στιγμές ειδικά στο αθλητικό ρεπορτάζ, είναι θέμα τεχνικής, επιλογής σωστής θέσης και εξοπλισμού. Δίχως όμως αισθητική φωτογραφική παιδεία, οι συνεχόμενες λήψεις, θα είναι απλές ερασιτεχνικές φωτογραφίες, ίσως τεχνικά άρτιες.
Υπάρχει σήμερα υπέρ-προσφορά άρτιων από τεχνική άποψη φωτογραφιών που έχουν ληφθεί την αποφασιστική στιγμή.
Έτσι η ιστορική, μουσειακή, εμπορική και αισθητική αξία μιας φωτογραφίας της αποφασιστικής στιγμής, ανταγωνίζεται με πολλές. Δεν παύει να μας εντυπωσιάζει όμως η άριστη εξ’ αυτών. Είναι θέμα χρόνου και θέματος αν θα μείνει στην ανθρώπινη συλλογική μνήμη μια φωτογραφία και δεν αρκεί μόνο η αποφασιστική στιγμή.
Να το θέσω διαφορετικά: άλλη αξία έχουν οι σπάνιες αποφασιστικές φωτογραφικές στιγμές, οι πρώτες της κλασικής φωτογραφικής εποχής, και άλλη οι σημερινές. Σήμερα (2023) οι κυνηγοί – φωτογράφοι είναι πολλοί, καλά εκπαιδευμένοι, διαβασμένοι και ανάλογα εξοπλισμένοι. Ο ανταγωνισμός είναι μεγάλος και εξουθενωτικός, κάνουν δύσκολη την επιλογή.
Οι σημερινές φωτογραφίες του αθλητικού ρεπορτάζ εύκολα παγιδεύουν το βλέμμα μας. Όταν δείχνουν αυτό που πριν από πενήντα χρόνια ήταν αδύνατο να φωτογραφηθεί με τα διαθέσιμα μέσα (εποχής), μας αναγκάζουν να σταθούμε και να δούμε.
Τεχνολογικά, δεν υπήρχαν οι μεγάλοι τηλεφακοί, με τη μεγάλη φωτεινότητα, και το ρηχό βάθος, ταχύτητες κλείστρου 1/2000 η 1/4000, ούτε πραγματικά υψηλές ευαισθησίες (πάνω από 1000~25.000 ISO κλπ).
Ωστόσο, πέρα από την αισθητική, κρίσιμες επιλογές αυξάνουν δραματικά τις πιθανότητες για τον έλεγχο της αποφασιστικής φωτογραφικής στιγμής. Και είναι: 1) επιλογή κάδρου – αναλογίες πλευρών, 2) επιλογή μηχανής, 3) φακού, 4) θέματος 5) ώρα της ημέρας 6) γωνία και απόσταση, 7) θέση, 8) σύνθεση, 9) τεχνική έκθεσης, και τέλος, 10) κανόνες (για να γνωρίζουμε τι παραβαίνουμε).
Η δικαιολογημένη άρνηση της αποφασιστικής στιγμής
Για εμένα, αποφασιστική στιγμή για τη φωτογραφία, είναι ακόμη και αυτή που παρά τη πλήρη ετοιμότητά μου, θα επιλέξω να μη πάρω μια «σημαντική» φωτογραφία για να μην ενοχλήσω, π.χ. μια μητέρα από το θηλασμό του βρέφους, ή να αποτρέψω κάποιο ατύχημα.
Εσείς δεν θα τη δείτε ποτέ αυτή τη φωτογραφία, μου αρκεί όμως που την είδα εγώ. Την αποφασιστική στιγμή δεν την έχασα, αλλά την έζησα σε όλο της το μεγαλείο.
Αυτό, είναι μόνο ένα από τα πολλά που προσφέρει η φωτογραφία σε εμάς τους μικρούς και ταπεινούς, επιβεβαιώνοντας έτσι την αξία της ως δημιουργικού μέσου για το ευρύ κοινό.
Η πραγματική δύναμη του δημιουργού είναι να μπορεί να αναγνωρίζει και να επιλέγει την αποφασιστική στιγμή που θα επέμβει, ή που δεν θα επέμβει.
Κατά τα άλλα; Ζήτω οι αποφασιστικές στιγμές!
- Το παρόν κείμενο δημοσιεύτηκε στο Photonet 233 – αποκτήστε το με ένα κλικ εδώ!
- Φωτό στην κορυφή της σελίδας: Gary Bendig
