Στο πρώτο μέρος του αφιερώματος είδαμε τα βασικά χαρακτηριστικά του κινήματος και ξεκινήσαμε την αναφορά στη σχέση του με τη φωτογραφία. Συνεχίζουμε από αυτό το σημείο!
Ο σουρεαλισμός λάτρεψε τη φωτογραφία και της έδωσε νέες διαστάσεις. Αν η φωτογραφία, που υποτίθεται ότι έδειχνε την πραγματικότητα μπορούσε να δείξει την υπερ-πραγματικότητα, αυτό που είναι πίσω, δίπλα, κάτω από την πραγματικότητα, αυτό που προσπαθούν να δείξουν οι σουρεαλιστές καλλιτέχνες, τότε θα είχαμε τη δημιουργία μιας νέας φωτογραφίας και ποτέ ξανά δεν θα εμπιστευόταν κανείς τη φωτογραφία-αλήθεια. O Breton δήλωσε κάποτε: “η εφεύρεση της φωτογραφίας προκάλεσε θανάσιμο κτύπημα στα παλιά μέσα έκφρασης, στη ζωγραφική όπως και την ποίηση, όπου η αυτόματη γραφή, που εμφανίστηκε στα τέλη του 19ου αιώνα, είναι μια πραγματική φωτογραφία της σκέψης.”
Οι σουρεαλιστές χρησιμοποίησαν συνειδητά τη φωτογραφία για να περάσουν κοινωνικά και πολιτικά μηνύματα, σε συνδυασμό, συχνά, με σχετικές λεζάντες που τη νοηματοδοτούσαν (είχαν καταλάβει κι αυτοί ότι χωρίς κείμενο σε μια φωτογραφία είναι δύσκολο να εκφράσει κάποιος συγκεκριμένες έννοιες). Γνωστοί φωτογράφοι της εποχής που επηρεάστηκαν από τον σουρεαλισμό ήταν οι Ανρί Καρτιέ Μπρεσόν, Μπρασάι, Μπιλ Μπραντ, Αντρέ Κερτέζ και φυσικά ο Μαν Ρέι.
Ιδιαίτερη περίπτωση φωτογράφου αποτελεί η Κλοντ Κάχαν, η οποία έγινε γνωστή τη δεκαετία του 1980 αλλά δραστηριοποιήθηκε τις δεκαετίες του 1920 – 1930. Το ψευδώνυμο που υιοθέτησε είναι ανδρικό και στις αυτοπροσωπογραφίες της εμφανίζεται άλλοτε σαν άντρας κι άλλοτε σαν γυναίκα, ενώ υπάρχουν σαφείς αναφορές στην ομοφυλοφιλία της. Φωτογραφίζει τον εαυτό της με διάφορες αμφιέσεις (π.χ. αθλήτρια, γιαπωνέζα κούκλα) με μια εμφανώς κατασκευασμένη θηλυκότητα. Το αυτοπορτρέτο σαν μορφή τέχνης και προσωπικής αναζήτησης (ιδιαίτερα μέσα από τη φωτογραφία) έγινε γνωστό κυρίως τις τελευταίες δεκαετίες του 20ου αιώνα και έπειτα πέρασε και στον 21ο.
Τι κρύβουμε στο υποσυνείδητό μας λέει ο Φρόιντ; Καταπιεσμένες σεξουαλικές επιθυμίες και βία. Ο Μαρκήσιος ντε Σαντ (από το όνομά του βγαίνει η λέξη σαδισμός), συγγραφέας ακραίας ερωτικής λογοτεχνίας του 18ου αιώνα αποτελεί μυθική μορφή – σύμβολο για τους σουρεαλιστές. Μαζί όμως με τον έρωτα έχουμε και το θάνατο, το φόβο του θανάτου, λέει ο Φρόιντ και αποτελεί επίσης έμπνευση για τους καλλιτέχνες του κινήματος.
Ο σουρεαλισμός στα βιβλία φαίνεται να έχει αρχή και τέλος (με το θάνατο του Μπρετόν, το 1966), αλλά αυτό συμβαίνει μόνο για ομάδες καλλιτεχνών και μόδες που φαίνεται να καταλαγιάζουν κι όχι για αισθητικά ρεύματα που προϋπήρχαν σε μεμονωμένους καλλιτέχνες (βλ. Ιερώνυμος Μπος), που στη συνέχεια επηρέασαν πολλούς περισσότερους. Ο σουρεαλισμός φτάνει στις μέρες μας ως καθαρή προσέγγιση ή ως συνδυασμός με άλλα αισθητικά ρεύματα (π.χ. σουρεαλισμός και pop art). Είναι πάνω από όλα σχήμα λόγου, άρα και τρόπος αντιμετώπισης της πραγματικότητας: «Αυτό είναι σουρεαλιστικό» λέμε – και όλοι καταλαβαίνουμε το νόημα της φράσης.
Για παράδειγμα, σουρεαλισμό βλέπουμε στις φωτογραφίες που βγήκαν τη δεκαετία του ‘60 σε Ευρώπη και Αμερική μέσα από την κουλτούρα της ψυχεδέλειας και του LSD (βλ. Yale Joel), αλλά και στις πολαρόιντ του Lucas Samaras τη δεκαετία του 70 (σε συνδυασμό με ζωγραφική). Επίσης συναντάται σε σύγχρονους ζωγράφους, φωτογράφους, καθώς και στη διαφήμιση και τη φωτογραφία μόδας που τον λάτρεψε (βλ. Andre Barre, Irving Penn, Erwin Blumenfield, Guy Bourdin κ.ά.). Ιδιαίτερα στον κινηματογράφο δεν σταμάτησε ποτέ να δίνει έργα τέχνης (από Μπουνιουέλ μέχρι David Lynch) και να τροφοδοτεί ακόμη και τον εμπορικό κινηματογράφο.
Τέλος, η τέχνη, μετά το σουρεαλισμό αποκτάει την ελευθερία της μουσικής: δεν χρειάζεται να εξηγήσει ή να εξηγηθεί με τη λογική. Ασυνάρτητες (φαινομενικά) εικόνες μπορούν να συγκινήσουν και να επηρεάσουν όλους μας. Ακόμη και οι επιστήμονες δέχονται τη διαίσθηση, την ενόραση, τις μη λογικές μεθόδους δημιουργίας γνώσεων (εντάξει… μετά ψάχνουν αποδείξεις για αυτές), δεν θα τις δεχτούν οι καλλιτέχνες που στην ουσία έχουν και ένα πολύ πιο ελεύθερο “επάγγελμα”;
Πηγές
1) David Hopkins, Νταντά και Υπερρεαλισμός
2) Maurice Nadeau, Ιστορία του Σουρεαλισμού
3) Δημήτρης Τσατσούλης, Η γλώσσα της εικόνας, Φωτογραφία και Σουρεαλισμός με τον φακό του Raul Ubac.
4) Νίκος Στάγκος (επιμ.), Έννοιες της Μοντέρνας Τέχνης, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης
5) Liz Wells, Photography, 2006
6) Θανάσης Μουτσόπουλος, Μυστήρια και Θαύματα, Η Φωτογραφία πέρα από την Αναπαράσταση
7) Μάκης Μωραϊτης, Η φωτογραφική πράξη
- Στην κορυφή της σελίδας – Philippe Halsman: Salvador Dali A (Dali Atomicus), 1948
