Photo Specials

ΣΟΥΡΕΑΛΙΣΜOΣ (ΥΠΕΡΡΕΑΛΙΣΜOΣ) – 1924

Tα περισσότερα ονόματα των επιφανών ντανταϊστών τα βλέπουμε στη συνέχεια ως εκπρόσωπους του σουρεαλισμού!

Το κίνημα που σημαίνει “πάνω από την πραγματικότητα” ξεκίνησε να ανθίζει στο Παρίσι τη δεκαετία του ’20 γύρω από τον πυρήνα του ποιητή Αντρέ Μπρετόν, ο οποίος ανακοίνωσε το θάνατο του ντανταϊσμού στο “Συνέδριο του Παρισιού” . Ο “αλαζονικός αρνητισμός” του Dada κατέληξε σε αδιέξοδο, ενώ πολλοί πρωτεργάτες του ήταν έτοιμοι για κάτι νέο.

Καλλιτέχνες από διάφορες χώρες, εκπροσωπώντας διαφορετικές τέχνες, αποφάσισαν να αλλάξουν τον κόσμο μέσα από την τέχνη, κρατώντας την κριτική του Dada απέναντι στις αστικές αξίες, αλλά όχι το μηδενισμό του και την άρνησή του στην τέχνη.

Σχεδόν όλοι ήταν αριστεροί, πολλοί εξ’ αυτών γραμμένοι στο Κομμουνιστικό Κόμμα Γαλλίας (στη συνέχεια ή παραιτήθηκαν ή διαγράφηκαν). Με όπλο τις θεωρίες του Φρόιντ για το υποσυνείδητο, έφτιαξαν ένα κίνημα που αμφισβητούσε την παντοδυναμία της λογικής και των συντηρητικών αξιών. Δεν ξέφυγαν όμως ούτε αυτοί από τις πατριαρχικές δομές.
Είχαν την πεποίθηση ότι η απελευθέρωση της τέχνης τους μπορεί να αλλάξει την κοινωνία που βασιζόταν σε λάθος αξίες, ήταν άδικη και περιόριζε την αλλαγή και την εξέλιξη. Βρισκόμαστε στην εποχή που γράφονταν μανιφέστα και οι καλλιτέχνες νιώθουν ότι έχουν το χρέος και τη δυνατότητα να μετασχηματίσουν τον κόσμο.

Τι πήρε ο σουρεαλισμός από το Dada

  • Την αμφισβήτηση απέναντι στην κοινωνία, το κράτος και την ακαδημαϊκή τέχνη. Την σκληρή κριτική στις αστικές αξίες και τον συντηρητισμό. Την επίθεση απέναντι στη θρησκεία και ιδιαίτερα τον καθολικισμό. Οι ντανταϊστές και οι σουρεαλιστές δεν διαχωρίζουν την τέχνη από τη ζωή και μάλιστα τη δική τους ζωή από την τέχνη που παράγουν. Οι σουρεαλιστές συγκρούονται όχι μόνο με τα έργα τους, αλλά αν χρειαστεί και με τα χέρια. Προσβολές, φτυσίματα, ακόμη και χειροδικίες απέναντι στον εχθρό (ή σε πρώην συντρόφους που θεωρείται ότι συμβιβάστηκαν). Ο εχθρός; “Όλοι οι παπάδες, γιατροί, δάσκαλοι, συγγραφείς, ποιητές, φιλόσοφοι, δημοσιογράφοι, δικαστές, δικηγόροι, αστυνόμοι, ακαδημαϊκοί”.
  • Την τόλμη στους σκοπούς και τα μέσα.
  • Το συνδυασμό τεχνών (π.χ. εγκαταστάσεις/installations). Την υιοθέτηση και των νέων μέσων (βλ. φωτογραφία και κινηματογράφος). Ο Μπουνιουέλ σε συνεργασία με τον Νταλί γύρισαν τις πιο εμβληματικές σουρεαλιστικές ταινίες: Ο Ανδαλουσιανός Σκύλος (1929) και Ο Χρυσός Αιώνας (1930). Για τη φωτογραφία θα μιλήσουμε παρακάτω.
  • Την αυτόματη γραφή. Πάρε ένα χαρτί και γράψε ό,τι σου κατέβει! Για τους ντανταϊστές ήταν ένα παιχνίδι (όλα μπορούν να είναι τέχνη). Για τους σουρεαλιστές είναι η απελευθέρωση δημιουργικών δυνάμεων που κρύβουμε μέσα μας, ενός ολόκληρου σύμπαντος που καταπιέζουμε λόγω της συντηρητικής παιδείας μας.
  • Τα περιοδικά. Και τα δυο κινήματα (ιδιαίτερα όμως ο σουρεαλισμός) χρησιμοποίησαν περισσότερο και από τις εκθέσεις, περιοδικές εκδόσεις με φωτογραφίες, κείμενα και πρωτότυπη γραφιστική επεξεργασία για να διαδώσουν τις ιδέες τους σε διάφορες χώρες και χώρους.
  • Τα έτοιμα αντικείμενα. Τα ready-mades (που ξεκίνησε ο Ντισάν) που παρουσιάζονται ως έργο τέχνης, δίνουν τη σκυτάλη στο σουρεαλιστικό αντικείμενο. Οι σουρεαλιστές κάνουν βόλτες στα παλιατζίδικα και ψάχνουν για πράγματα που εκφράζουν το κίνημα (περίεργα αντικείμενα, μάσκες κλπ). Επίσης άλλοι, όπως ο Νταλί (τηλέφωνο με αστακό για ακουστικό), η Οπενχάιμ (γούνινο φλυτζάνι και κουταλάκι τσαγιού – βλ. φωτό στην κορυφή της σελίδας) ή ο Μαν Ρέι (σίδερο για ρούχα με καρφιά), δημιουργούν προσεκτικά τα αντικείμενα – έργα τέχνης τους στη λογική του ready made.

O Salvador Dalí και ο Man Ray στο Παρίσι (16/6/1934) – φωτό: Carl Van Vechten, πηγή: Wikipedia

Τι πρόσθεσε ο σουρεαλισμός;

  • Τις θεωρίες του Φρόιντ. Έτσι οι καλλιτέχνες ψάχνουν στα όνειρά τους κι αφήνουν ελεύθερο το μυαλό τους να παράγει ιδέες-εικόνες, που φαινομενικά φαίνονται ασύνδετες (τι δουλειά έχει ένας ρινόκερος και μια κοπέλα στην ταράτσα;), αλλά στην ουσία εκφράζουν έτσι τον εαυτό τους, ένα κομμάτι του είναι τους, που ήταν κρυμμένο κι εμφανίζεται μόνο στα όνειρά τους (γιατί εκεί δεν μπορούμε να αυτολογοκριθούμε!). Εδώ συναντάται και η αυτόματη γραφή.
  • Τις θεωρίες του Μαρξ. Ο καλλιτέχνης οφείλει να χτυπήσει τις αξίες – θεμέλια αυτής της κοινωνίας για να αλλάξει ο κόσμος (στις μέρες μας πάντως σχεδόν κανείς δεν το δέχεται αυτό, δεν ξέρω αν είναι σωστό ή λάθος…). Πολλοί από τους Γάλλους σουρεαλιστές ήταν κουμουνιστές (μέχρι που είδαν τους περιορισμούς που έβαζε η ΕΣΣΔ στην τέχνη, η οποία εξάλλου μιλούσε για οικογένεια και πατρίδα). Στο Παρίσι για ένα διάστημα προσπάθησαν να συνεργαστούν με κουμουνιστές, αλλά ήταν δύσκολη η συνύπαρξη – το ζήτημα είναι ότι δήλωναν παρών στην ιδέα μιας επανάστασης.
Να αλλάξουμε τον κόσμο είπε ο Μαρξ. Να αλλάξουμε τη ζωή είπε ο Ρεμπό. Αυτά τα δυο συνθήματα είναι ταυτόσημα για μας – Μπρετόν
  • Την αγάπη για την τέχνη. Οι ντανταϊστές κατέστρεφαν έργα, θέλοντας να ξεσκίσουν τα κουρέλια της κοινωνίας τους, ενώ οι σουρεαλιστές θέλουν να δημιουργήσουν. Τους ενδιαφέρει η αισθητική και προσπαθούν να γίνει το έργο τους αναγνωρίσιμο. Σε αντίθεση με το Dada που είναι αναρχικό και στοχεύει μόνο στην αποδόμηση, ο σουρεαλισμός έχει θεωρίες, αρχές και κάνει συνειδητά τέχνη.
  • Η αισθητική τους όμως υπαγορεύεται από τις θεωρίες τους. Η καθιερωμένη, συμβατική αισθητική είναι εχθρός τους γιατί εκφράζει έναν πολιτισμό ψέματος και υποκρισίας. Συχνά έκαναν παρωδίες και οργάνωναν περίεργες εκθέσεις. Ο σουρεαλισμός έχει αισθητική, όμως τα πρότυπα ομορφιάς του δεν είναι αυτά που έχει συνηθίσει η κοινωνία. Επίσης δεν έχει συγκεκριμένη αισθητική, δεν ακολουθεί κάποια τεχνοτροπία, αλλά ο κάθε καλλιτέχνης έχει το δικό του ύφος. Όπως είπε κάποτε ο Μπρετόν, δεν ενδιαφέρει τον σουρεαλιστή ο τρόπος με τον οποίο φτιάχνεται ένας πίνακας, αλλά η ψυχική πραγματικότητα που αυτός εκφράζει.
Όμορφη σαν την τυχαία συνάντηση σε ένα τραπέζι ανατομίας μιας ραπτομηχανής και μιας ομπρέλας –  Λοτρεαμόν

André Kertész: Distortion #49 (1933) – πηγή: Wikipedia

Εικαστική προσέγγιση σουρεαλισμού

Οι σουρεαλιστές πειραματίστηκαν με τις τεχνικές της φωτογραφίας, οι οποίες συχνά θυμίζουν πικτοριαλισμό (με άλλη όμως αισθητική και εντελώς άλλη ιδεολογία από πίσω). Έκαψαν και ανακάτεψαν αρνητικά, τα φώτισαν περίεργα (rayographs ή solarisation), διπλο- έκθεσαν ή διπλο-τύπωσαν φωτογραφίες, πειραματίστηκαν με το φωτομοντάζ, έβαλαν στο ίδιο κάδρο πράγματα που στη ζωή δε θα συνδυάζονταν ποτέ και γενικότερα έβαλαν το τυχαίο ως παράγοντα δημιουργίας της τελικής φωτογραφίας (δεν υπάρχει τύχη, λένε, αλλά η χωρίς λογοκρισία έκφραση του υποσυνείδητού μας). Αυτό που ενδιαφέρει είναι μια άλλη πραγματικότητα (δείτε για παράδειγμα και τα εντυπωσιακά γυμνά του Andre Kertesz τραβηγμένα μέσα από παραμορφωτικούς καθρέφτες).

Σκηνοθέτησαν επίσης πολλές από τις εικόνες τους, ενώ λιγότερες είναι αυτές που βρήκαν στον πραγματικό κόσμο. Και με αυτές όμως που βρήκαν, μέσα από το φωτισμό (π.χ. το Παρίσι τη νύχτα του Brassai) ή τα κοντινά πλάνα προσώπων κι αντικειμένων (όπως ο Man Ray) ή με σκηνές στο δρόμο που φαίνονται απίθανες (άρα σουρεαλιστικές), δημιούργησαν το αποτέλεσμα που επιθυμούσαν. Αγαπημένη μέθοδος σκηνοθεσίας ήταν η παράθεση δίπλα δίπλα αντικειμένων που στη ζωή δεν θα μπορούσαν ποτέ να είναι μαζί.


Την Παρασκευή 5/2/21: Σουρεαλισμός, 2ο μέρος. Η επίδραση του κινήματος στη φωτογραφία και η κληρονομιά του στην εποχή μας.


  • Στην κορυφή της σελίδας: Méret Oppenheim, Object (Le Déjeuner en fourrure) – 1936

Photonet Newsletter
Kάθε Τρίτη & Πέμπτη όλα τα φωτογραφικά νέα δωρεάν!

   



Aρθρογράφος

Aνδρέας Κατσικούδης

Έχει σπουδάσει στο Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης. Σπούδασε επίσης φωτογραφία και παρακολούθησε μαθήματα κινηματογράφου και σεμινάρια πάνω στην ιστορία της τέχνης και τη δημιουργικότητα. Διδάσκει φωτογραφία από το 2005 και κινηματογράφο από το 2011. Αυτή την περίοδο είναι στην επεξεργασία της πρώτης του ταινίας μεγάλου μήκους - ένα ντοκιμαντέρ για τη φωτογραφία και τους φωτογράφους. Στον ελεύθερό του χρόνο παίζει ηλεκτρικό μπάσο και τρέχει μαραθώνιους.

Θέλετε να σας ενημερώνουμε προσωπικά;