Έφερε στο προσκήνιο όλες τις σκοτεινές ιδιότητες και τα πάθη του ανθρώπου!
Επηρεάστηκε από τη λογοτεχνία (π.χ. Ντοστογιέφσκι) και το θέατρο (Ίψεν και Στρίντμπεργκ), τη φιλοσοφία του Νίτσε για έναν κόσμο δίχως θεό και το μυστικισμό στις διάφορες μορφές του. Κύριο πεδίο ανάπτυξής του ήταν η Γερμανία που με την ταραχώδη ιστορία της στις αρχές του αιώνα (και ύστερα φυσικά) και τη ροπή της προς το ρομαντισμό, ήταν το κατάλληλο έδαφος.
Είναι περισσότερο προσέγγιση, τρόπος αντιμετώπισης της τέχνης και της ζωής, και λιγότερο συγκεκριμένη αισθητική πρόταση (όπως τελικά και τα περισσότερα καλλιτεχνικά κινήματα) και σε κάθε τέχνη παίρνει διαφορετικές μορφές. Στη φωτογραφία και τον κινηματογράφο υφίστανται κοινά στοιχεία στους εξπρεσιονιστές δημιουργούς που έχουν να κάνουν περισσότερο με το σκληρό φως και την ανάλογη (“σκληρή”) θεματολογία.
Αυτό που ενώνει όλους τους εξπρεσιονιστές καλλιτέχνες είναι η συνειδητή αντίδρασή τους στο ρεαλισμό και την αντικειμενικότητα. Εδώ έχουμε πάθος, υποκειμενικότητα στον απόλυτο βαθμό, ανάγκη για προσωπική έκφραση (που φτάνει στην κραυγή), ταραγμένο εσωτερικό κόσμο (γιατί ταραγμένος είναι όλος ο κόσμος…), ξεσπάσματα και τολμηρές εκφράσεις. Ο εξπρεσιονισμός έχει πληθωρικότητα στα εκφραστικά του μέσα καθώς και παραμορφωμένες μορφές και σύνθεση.
Η ομορφιά και η ηρεμία δεν υπάρχουν στο έργο του εξπρεσιονιστή καλλιτέχνη. Η φτώχεια, ο πόνος (φυσικός και υπαρξιακός), ο πόλεμος δεν αφήνουν περιθώρια για όμορφα έργα, για τις κλασικές αισθητικές αξίες. Φτάνει μάλιστα στο σημείο αυτός ο καλλιτέχνης να θεωρεί ως ψέμα όλα τα έργα του παρελθόντος που παρουσίαζαν έναν πλαστό κόσμο. Η τέχνη τώρα έρχεται να σοκάρει και να αφυπνίσει.
Η θεματολογία είναι ανάλογη. Η τρέλα, το πάθος, το έγκλημα, ο θάνατος, η αδικία, η βρωμιά της κοινωνίας. Οι ήρωες των έργων είναι οι άνθρωποι του περιθωρίου ή γεννήματα της φαντασίας (βλ. λ.χ. την ταινία “Νοσφεράτου”) που μεταφέρουν τους φόβους και τους εφιάλτες μας. Ποιος μπορεί να κοιμηθεί ήσυχος σήμερα σε μια τέτοια κοινωνία, μας ρωτά ο καλλιτέχνης.
Λίγο πριν το Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, στη Γερμανία έχουμε κρίση οικονομική, κοινωνική και ηθική. Τότε εμφανίζονται οι πρώτες εξπρεσιονιστικές ταινίες. Βρισκόμαστε στο βουβό κινηματογράφο και οι τεχνικές δυνατότητες ακόμη είναι μικρές. Παρόλα αυτά η εφιαλτική ατμόσφαιρα που δημιουργούν ταινίες σαν το “Εργαστήρι του Δρ. Καλιγκάρι” ή το “Νοσφεράτου” μπορεί να στοιχειώσει τα όνειρα ακόμη και του σημερινού θεατή.
Εδώ δεν έχουμε λουλούδια, αγάπη, ρομάντσο, αλλά διαστρεμμένους ανθρώπους με μεγάλη δύναμη, τέρατα από την κόλαση και έναν κόσμο μέσα στις ψυχρές σκιές. Μεγάλη είναι η επιτυχία αυτών των ταινιών που έφτασαν και στην άλλη πλευρά, στις ΗΠΑ.
Ένας εφιαλτικός κόσμος πρέπει να αποδοθεί ανάλογα. Έτσι οι φωτογράφοι φωτίζουν με σκληρό φως (το μισό πρόσωπο τουλάχιστον στη σκιά), δημιουργούν τεράστιες σκιές, χρησιμοποιούν πολύ τον ευρυγώνιο φακό και μάλιστα από περίεργες γωνίες (πολύ ψηλά ή χαμηλά), επιλέγουν χώρους που δημιουργούν ανησυχία, φτιάχνουν σκηνικά με περίεργα σχήματα, κατά περίπτωση βγάζουν κουνημένες και θολές φωτογραφίες και γενικά ψάχνουν τρόπους να υλοποιήσουν αυτό που νιώθουν οι ήρωες τους ή αυτό που νιώθουμε εμείς στους εφιάλτες μας.
Είναι φανερό ότι στο ρόλο της σκιάς κρύβεται η μισή δύναμη του εξπρεσιονισμού, ενώ η άλλη μισή στα θέματά του.
Στη ζωγραφική έχουμε τον εξπρεσιονισμό που έχει παραστατικότητα αλλά με παραμορφωμένες μορφές και σύνθεση, αλλά και τον αφηρημένο εξπρεσιονισμό που δεν αναπαριστά μορφές (βλ. J. Pollock).
Ο εξπρεσιονισμός, όπως και τα υπόλοιπα αισθητικά ρεύματα πρωτοπορίας του 20ου αιώνα, δεν κράτησε πολλά χρόνια, αλλά επηρέασε αρκετούς εικαστικούς καλλιτέχνες (κι όχι μόνο). Η μουσική, το θέατρο και η ζωγραφική του άφησαν κλασικά έργα που επηρεάζουν ακόμη και σήμερα παγκοσμίως νέους καλλιτέχνες. Οι κυριότεροι κινηματογραφικοί σκηνοθέτες του πέρασαν στην Αμερική μαζί με τους διευθυντές φωτογραφίας τους (για να αποφύγουν τους Ναζί), αγκαλιάστηκαν από το Χόλιγουντ και δημιούργησαν το film noir που συνεχίζει την πορεία του με το σύγχρονο neo noir σε όλες τις χώρες.
Πηγές
1) Άισνερ, Λοτέ, Η Δαιμονική Οθόνη: Ο Εξπρεσιονισμός στον Γερμανικό Κινηματογράφο και η Επιρροή του Μαξ Ράινχαρτ
1. Βασίλη Καρκατσέλη, Από το Γερμανικό Εξπρεσιονισμό στο Γερμανικό Νταντά κι από εκεί στο Μπάουχαουζ και στη Νέα Αντικειμενικότητα (Ζωγραφική, Χαρακτική, Φωτογραφία) – online έκδοση του Φωτογραφικού Κέντρου Θεσσαλονίκης 2014
2. Νίκος Στάγκος (επιμ.), Έννοιες της Μοντέρνας Τέχνης
3. Δείτε το “Εργαστήρι του Δρ Καλιγκάρι” του Ρόμπερτ Βίνε (1920, 71 λ. – το σχετικό video της ταινίας υπάρχει στο τέλος του άρθρου) – Ο εξπρεσιονισμός σε όλες τους τις διαστάσεις: θέμα, φωτογραφία, σκηνογραφία, ηθοποιία. Θεωρείται από τις πιο σημαντικές ταινίες του παγκόσμιου κινηματογράφου
4. Δείτε το “Νοσφεράτου” του Φ. Β. Μούρναου (1922, 94 λ., υπάρχει δωρεάν στο διαδίκτυο, εξπρεσιονιστική ταινία τρόμου που κρύβει ρομαντισμό)
5. Δείτε το “Μητρόπολις” του Φριτς Λανγκ (1927, 2 και 23 λ., έχει χαρακτηριστεί από τους κριτικούς ως μια από τις 10 καλύτερες ταινίες όλων των εποχών)
6. Δείτε ταινίες του Τιμ Μπάρτον που αντιγράφει καθαρά τη φωτογραφία και την ατμόσφαιρα των κλασικών εξπρεσιονιστικών ταινιών (π.χ. Η Νεκρή Νύφη, Ο Ψαλιδοχέρης, Ο Μπάτμαν Επιστρέφει, Ο Φονικός Κουρέας της Οδού Φλιτ κ.ά.)
7. Συλλογή από εξπρεσιονιστικές φωτογραφίες σύγχρονων φωτογράφων: Inspirefirst
8. Ακούστε μουσική: Arnold Schoenberg, Alban Berg, Anton Webern
- Στην κορυφή της σελίδας: εικόνα από το “Εργαστήρι του Δρ Καλιγκάρι” του Ρόμπερτ Βίνε (1920) – δείτε ολόκληρη την ταινία παρακάτω!
- 1η δημοσίευση: Photonet 218 – αποκτήστε το με ένα κλικ εδώ!
